Kazanım: Yaşadığı ilde doğal ve beşerî çevredeki değişimi neden ve sonuçlarıyla yorumlayabilme

Doğal Çevre ve Beşerî Çevre

Doğal çevre:

İnsan elinin değmediği, kendiliğinden var olan, bitki ve hayvanlara ev sahipliği yapan ortamlardır.

Doğal çevre unsurları:

• Yer şekilleri
• Toprak
• İklim
• Bitki örtüsü
• Su kaynakları

İnsanlar ekonomik faaliyetlerini bu doğal çevreyi kullanarak yürütür. Ancak doğal kaynaklar yetersiz kaldığında, insanlar çevreyi değiştirerek faydalanma yoluna gider.

Doğal Varlık

Doğada insan etkisi olmadan oluşan vadi, göl, deniz, plato, dağ gibi gezilip görülebilecek unsurların tümüne doğal varlık denir.

Ülkemiz doğal varlıklar bakımından oldukça zengindir. Bu çeşitlilik hem insan yaşamını hem de ekonomik faaliyetleri olumlu yönde etkiler.

---

Doğal Varlıklarımız

GÖL

• Karalar üzerindeki çukurlarda birikmiş durgun su kütlelerine göl denir.
• Burdur ilimizde yer alan Salda Gölü, turizm açısından oldukça önemlidir.

---

PLATO

• Akarsular tarafından derince yarılmış, çevresine göre yüksekte kalan düzlüklere plato denir.
• Ülkemizdeki platolar farklı amaçlarla kullanılır.
  • Örneğin:
  • Erzurum-Kars Platosu → Hayvancılık
  • Çatalca-Kocaeli Platosu → Sanayi

---

DAĞ

• Çevresine göre daha yüksek ve tabandan zirveye kadar eğimli yamaçları olan yeryüzü şekillerine dağ denir.
• Dağlar farklı amaçlarla kullanılır.
  • Örneğin:
  • Uludağ (Bursa) → Kış turizmi
  • Rize Dağları → Çay tarımı uygundur.

OVA

• Çevresine göre alçakta kalan, akarsular tarafından yarılmamış geniş düzlüklere ova denir.
• Ülkemizde yer alan ovalar genellikle tarımsal faaliyetlerde kullanılırken, bazıları yerleşim alanı olarak da tercih edilmiştir.

---

KANYON

• Güçlü akarsuların, kireçli olmayan bölgelerde aşındırma yoluyla oluşturduğu vadilerdir.
• Türkiye’de Uşak’taki Ulubey Kanyonu ve Muğla’daki Saklıkent Kanyonu, önemli doğal varlıklardandır.

---

ŞELALE

• Akarsuyun yatağında, dik bir eğimden aniden düşmesiyle oluşan ve suların yüksekten döküldüğü bölüme şelale denir.
• Antalya’daki Düden Şelalesi, turizm açısından dikkat çeken bir doğal zenginliktir.

---

AKARSU

• Yeryüzünde belirli bir yatak içinde, devamlı veya zaman zaman akan sulara akarsu denir.
• Akarsular, ulaşım, sulama, içme suyu gibi pek çok alanda kullanılır.
• Su kaynaklarının bol olduğu yerlerde akarsular da fazladır.

Nüfusun dağılışını etkileyen doğal faktörler insan etkisi olmadan ortaya çıkarken, beşerî faktörler insan faaliyetleri sonucunda oluşur.

Beşerî çevre unsurları:

• Sanayi
• Ulaşım
• Turizm
• Ticaret
• Madencilik
• Tarım

Beşeri Varlıklar

Dünya üzerindeki bütün canlıların yaşamlarını sürdürebilmeleri ve ihtiyaçlarını karşılayabilmeleri için hava, su ve toprak gibi doğal ortam unsurları çok önemlidir.
İnsan, tarih boyunca hayat şartlarını iyileştirmek ve ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla doğal ortam üzerinde değişiklikler yapmıştır.

Bu değişiklikler, beşerî varlıkların oluşmasına katkı sağlamıştır.

---

Not: İnsanların, ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla doğayı değiştirerek meydana getirdikleri farklı varlıklardır.

TÜRBE

• Dört duvar üzerine kubbe ile örtülü anıt mezarlardır.
• Tarihimizde önemli şahsiyetler adına yaptırılmıştır.
• Örneğin Osmanlı Devleti’nin kurucuları adına yapılan Osman Bey ve Orhan Bey türbeleri buna örnektir.

---

CAMİ

• Müslümanların ibadet mekânıdır.
• Ülkemizde halkın ibadetlerini gerçekleştirmek amacıyla birçok cami bulunmaktadır.
• Aynı zamanda bazı camilerimiz inanç turizmine katkı sağlamaktadır.

---

MÜZE

• Somut ve somut olmayan kültürel mirası araştıran, toplayan, muhafaza eden ve sergileyen kurumlardır.
• Aynı zamanda bu mirasların sergilendiği mekânlardır.

---

ANTİK KENT

• Binlerce yıl öncesinde kurulmuş, insanların yaşadığı eski yerleşim alanlarıdır.
• Bu alanların günümüze kadar ulaşmış kalıntıları antik kentleri oluşturur.
• Antik kentler hem tarihî değer taşır hem de turizme katkı sağlar.

---

İnsanın Doğal Çevreye Etkisi

İnsanlar çevreyi kullanarak yaşamlarını sürdürür. Ancak bu kullanım bazen doğal çevrenin bozulmasına sebep olur. Aşırı ve yanlış kullanım; suyu, toprağı ve havayı kirletir. Bu durum doğayı ve insanları olumsuz etkiler.

İnsanların doğal çevre üzerindeki etkilerine bazı örnekler:

• Baraj yapar: Su ve enerji ihtiyacını karşılamak için.
• Otel yapar: Turizmi geliştirmek, iklimden faydalanmak için.
• Yol ve köprü yapar: Ulaşımı kolaylaştırmak için.
• Piknik ve kamp alanı kurar: Eğlenmek ve doğayla zaman geçirmek için.
• Konut yapar: Barınma ihtiyacını karşılamak için.

İnsanın Doğal Ortama Müdahalesine Örnekler

1. İnsanların ulaşım alanında imkânları genişletmek amacıyla denizin insan müdahalesi ile doldurulmasına örnek olarak aşağıdaki proje verilmiştir.

Ordu-Giresun Havalimanı
Yapımına 2011 yılında başlanan ve Ordu’nun Gülyalı ilçesinde deniz üzerine taş dolguyla inşa edilen dünyanın üçüncü, Avrupa’nın ve Türkiye’nin ilk havalimanı olan Ordu-Giresun Havalimanı yaklaşık 360 milyon liraya tamamlandı. 36 milyon ton taş kullanıldı ve kamyonlar bu taşları 950 bin kez taşıdı.

---

2. Dağları delme-patlatma tekniği ile açılan tüneller ulaşım alanında büyük kolaylık sağlamaktadır. Bu duruma örnek aşağıda verilmiştir.

Ovit Tüneli
Rize’yi Erzurum’a bağlayan İkizdere-İspir Yolu’nun önemli bölümünü oluşturan 2.640 rakımlı Ovit Dağı geçidine yapılan bu tünel, 13 Haziran 2018’de hizmete açıldı. 14 km uzunluğuyla çift tüplü olarak inşa edilen Ovit Tüneli, dünyada bu özelliğe sahip en uzun 3. kara yolu tünelidir.

---

3. İnsanların içme suyu ve enerji ihtiyacını karşılamak amacıyla su kaynaklarından faydalandığı bilinmektedir. Aşağıdaki durum buna örnek olarak gösterilebilir.

Ilısu Barajı
Hasankeyf (Batman) ilçesindedir. Dicle Nehri üzerinde, tarihi bir ilçede yer alır. 1981’de doğal koruma alanı ilan edilen Hasankeyf, baraj yapımı nedeniyle 2020 yılında sular altında kalmıştır. Baraj, enerji üretimi ve su tutma amaçlı inşa edilmiştir.

---

4. Nehir ve vadi gibi geçilmesi güç doğal engelleri aşmak ve ulaşımı kolaylaştırmak amacıyla yapılan yapılar insan müdahalesinin bir başka örneğidir.

Osmangazi Köprüsü
252 m kule yüksekliği, 35,93 m tabliye genişliği, 1.550 m orta açıklığı ve toplam 2.682 m uzunluğu ile Türkiye’nin en büyük köprülerinden biridir. 2016 yılında trafiğe açılmıştır ve dünyada en büyük orta açıklıklı köprüler arasında 4. sıradadır.

Çocukluğumuzdan günümüze kadar yaşadığımız şehirlerde birçok değişim olmuştur. Bu değişimler, ihtiyaçlara hızlı cevap vermek için yapılsa da olumsuz etkileri de olabilmektedir. Beşerî ihtiyaçları karşılamak amacıyla doğal dengenin bozulması, bu olumsuz etkilere örnektir.

Aşağıda bazı şehirlerimizde yaşanan değişimlerin örnekleri verilmiştir:

---

Kızılay Meydanı (Ankara – 1960 ve 2020)
Ankara’daki Kızılay Meydanı’nın eski ve yeni hâli karşılaştırıldığında, inşaat faaliyetlerinin arttığı, yolların günümüz şartlarına göre düzenlendiği ve insan sayısının önemli ölçüde arttığı görülmektedir.

---

İstiklal Caddesi (İstanbul – 1910 ve 2020)
İstanbul’un en kalabalık alanlarından biri olan İstiklal Caddesi’nde geçmişe göre ulaşım ağı gelişmiş, araçlar çeşitlenmiş, ve beşerî faaliyetlerin yoğunluğu artmıştır.

---

Bu örnekler, şehirlerin zaman içinde insan ihtiyaçlarına göre değiştiğini, ancak bu değişimlerin çevre üzerindeki etkilerinin de dikkate alınması gerektiğini göstermektedir.

Çözümlü Örnek Test Soruları

1. Aşağıdakilerden hangisi insan etkisiyle oluşan bir değişimdir?
A) Depremler sonucu dağların oluşması
B) Güneş ışınlarının dünyaya ulaşması
C) Okyanusların su seviyesinin yükselmesi
D) Ormanların kesilerek yerleşim alanı yapılması

Doğru Cevap: D
Çözüm: Ormanların kesilmesi ve yerleşim alanı haline getirilmesi insan müdahalesidir. Diğerleri doğa olaylarıdır, insan etkisi yoktur.

---

2. İnsanların beşeri çevreyi değiştirmesi aşağıdaki örneklerden hangisinde görülmektedir?
A) Bir nehrin yatağının değişmesi sonucu oluşan göl
B) Volkan patlamasıyla oluşan yeni bir dağ
C) Tarım yapmak için arazilerin düzenlenmesi
D) Rüzgarın kayaları aşındırması

Doğru Cevap: C
Çözüm: Tarım yapmak için yapılan arazi düzenlemeleri insan faaliyetidir ve beşeri çevrede bir değişim anlamına gelir.

---

3. Aşağıdakilerden hangisi doğal çevrede meydana gelen bir değişimdir?
A) Baraj yapılması
B) Köprü inşa edilmesi
C) Sel felaketinin tarım alanlarını yok etmesi
D) Otoyol yapılması

Doğru Cevap: C
Çözüm: Sel, doğa olayıdır ve insan etkisi olmadan gerçekleşir. Diğer seçenekler doğrudan insan eliyle yapılan değişikliklerdir.

---

4. Aşağıdakilerden hangisi beşeri çevreye örnek olarak gösterilebilir?
A) Dağ
B) Göl
C) Orman
D) Havaalanı

Doğru Cevap: D
Çözüm: Havaalanı insanlar tarafından yapılan bir yapıdır. Bu nedenle beşeri çevrenin bir parçasıdır. Diğerleri doğaldır.

---

5. Aşağıdaki olaylardan hangisi insan etkisiyle doğal çevrede oluşan bir değişimi gösterir?
A) Yağmurun toprağı sulaması
B) İnsanların dere yatağına ev yapması
C) Güneşin dünyayı ısıtması
D) Dağların zamanla aşınması

Doğru Cevap: B
Çözüm: Dere yatağına ev yapmak beşeri faaliyettir ve doğal çevre üzerinde değişime yol açar. Diğer olaylar doğal çevrede doğal yollarla gerçekleşir.